El término cliendio de la Mulomedicina Chironis: restauración y significado
DOI:
https://doi.org/10.3989/emerita.2023.07.2321Palabras clave:
textos hipiátricos latinos, veterinaria antigua, crítica textual, lexicografía latinaResumen
En este trabajo se corrige el término depravado cliendio transmitido en la Mulomedicina Chironis y recogido en el Thesaurus linguae Latinae. Se determina que dicho término es en realidad una corrupción de la palabra chelidōn, utilizada en el tratado con su acepción principal de ‘golondrina’ y también para designar las excrecencias congénitas de las patas de los équidos (espejuelos). Esta restauración se basa en un análisis formal y paleográfico intrínseco de los fragmentos del tratado en que el término aparece bajo distintas formas, y en la colación de los testimonios manuscritos conocidos y la edición de Eugen Oder. De los símiles expresados en dichos fragmentos se obtienen también datos conceptuales relevantes para el descubrimiento del término real del que cliendio deriva. Se propone además una nueva edición de los fragmentos basada en la información descubierta y expuesta en este artículo.
Descargas
Citas
Adams, J. N. (1995): Pelagonius and Latin Veterinary Terminology in the Roman Empire, Leiden-Nueva York-Colonia. https://doi.org/10.1163/9789004377363
Ahlquist, H. (1909): Studien zur spätlateinischen Mulomedicina Chironis, Upsala.
André, J. (1986): Isidore de Séville, Étymologies, XII. Des animaux, París.
Bendz, G. (1990-1993): Caelii Aureliani Celerum passionum libri III, Tardarum passionum libri V, CML VI, Berlín.
Bischoff, B. (1998): Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jahrhunderts (mit Ausnahme der wisigotischen), vol. 1, Wiesbaden.
Bischoff, B. (2004): Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jahrhunderts (mit Ausnahme der wisigotischen), vol. 2, Wiesbaden.
Bischoff, B., Budny, M., Harlow, G.,Parkes, M. B. & Pheifer, J. D. (1988): The Épinal, Erfurt, Werden, and Corpus Glossaries (= Early English Manuscripts in Facsimile 22), Copenhague.
Bishop, T. A. M. (1957): «Notes on Cambridge Manuscripts, Part IV», Transactions of the Cambridge Bibliographical Society 2, pp. 323-336.
Björck, G. (1944): Apsyrtus, Iulius Africanus, et l'hippiatrique grecque (Uppsala Universitets Arsskrift 1944:4), Upsala-Leipzig.
Boffa, M. F. & Ferreira, V. (2022): «Enfermedades parasitarias de presentación más frecuente en los equinos», en Muriel, M. G., Ferreira, V. y Hernández H. O. (coords.), Manual de enfermedades de los equinos, I, La Plata, 2022 (1ª ed. 2021), http://sedici.unlp.edu.ar/bitstream/handle/10915/133157/Documento_completo.%20pdf-PDFA.pdf?sequence=1&isAllowed=y (05/05/2023).
Bradley, H. (1919): «Remarks on the Corpus Glossary», The Classical Quarterly 13 (2), pp. 89-108. https://doi.org/10.1017/S0009838800009514
Cam, M. T. & Vallat, F. (2015): «Spatula and r(h)iotes: Two Designations of the Calcaneus, a Bone of the Horse's Hock (Chiron 589)», Revue de philologie, de littérature et d'histoire anciennes 89 (1), pp. 37-42.
Colville, Th. P. & Bassert, J. M. (2016): Clinical Anatomy and Physiology for Veterinary Technicians, 3ª ed., St. Louis, Missouri.
Cotgrave, R. (1611): A Dictionarie of the French and English Tongues, Londres.
Cózar Marín, J. M. (2005): Mulomedicina Chironis. Estudio filológico, estudio crítico y edición del libro 2, Tesis Doctoral, Universitat de Barcelona.
Crugnola, A. (1971): Scholia in Nicandri Theriaca cum glossis, Milán-Varese.
Damico, A. & Messina, F. (2009): «Il termine draconatio nella Mulomedicina Chironis (183, 354 e 687)», en Ortoleva, V. y Petringa, M. R. (eds.), La veterinaria antica e medievale (testi greci, latini, arabi e romanzi), Lugano, pp. 141-152.
Dekkers, E. & Gaar, A. (1995): Clavis Patrum Latinorum, 3ª ed., Steenbrugis.
Derolez, A. (2003): The Palaeography of Gothic Manuscript Books: From the Twelfth to the Early Sixteenth Century, Cambridge.
Doyen, A.-M. (1981): «Les textes d'hippiatrie grecque. Bilan et perspectives», L'Antiquité classique 50, pp. 258-273. https://doi.org/10.3406/antiq.1981.2009
Doyen, A.-M. (2019): «Apsyrtos de Clazomènes, sa vie, son oeuvre», Les Études Classiques 87, pp. 351-409, 470-489.
Ehwald, R. (1919): Aldhelmi Opera. MGH, Auctorum antiquissimorum tomus XV. Berlín, pp. 150-203 (reimpr. 1961).
Estienne, H. (1572): Thesauri linguae Graecae tomus III, Ginebra.
Ferraces Rodríguez, A. (2015): Curae quae ex hominibus atque animalibus fiunt. I: Estudio y edición crítica, Biblioteca Médica Grecolatina, Santiago de Compostela.
Fischer, K.-D. (1980): Pelagonii Ars Veterinaria, Leipzig.
Fischer, K.-D. (1988): «Ancient Veterinary Medicine: A Survey of Greek and Latin Sources and Some Recent Scholarship», Medizinhistorisches Journal 23 (3/4), pp. 191-209.
Fischer, K.-D. (1993a): «Mulomedicina Chironis», en Herzog, R. (ed.), Nouvelle histoire de la littérature latine 5, París, pp. 87-90.
Fischer, K.-D. (1993b): «Pelagonius», en Herzog, R. (ed.), Nouvelle histoire de la littérature latine 5, París, pp. 90-93.
Fischer, K.-D. (2000): «Pelagonius Saloninus», Der Neue Pauly 9, Stuttgart-Weimar, p. 489.
Fischer, K.-D. (2013): «Veterinary Medicine», en Bagnall, R. S. et al. (eds.), The Encyclopedia of Ancient History, Oxford, pp. 6981-6985. https://doi.org/10.1002/9781444338386.wbeah21337
Flower, W. H. (1891): The Horse: A Study in Natural History, Londres. Forcellini, E. (1828, 1830, 1831): Lexicon totius latinitatis, 2, 3, 4, Padua.
Fraisse, A. (2002): Cassius Felix. De la médecine, Collection des universités de France, Série latine - Collection Budé, París.
Fraisse, A. (2005): «Scabies dans les textes latins: problèmes d'identification et de traduction», Revue de philologie, de littérature et d'histoire anciennes 79, pp. 59-67, https://doi.org/10.3917/phil.791.0059
Gaide, F. (1988): Les substantifs masculins latins en …(i)ō, …(i)ōnis, Lovaina-París. https://doi.org/10.3406/igram.1987.2080
Gamillscheg, E. (1970): Romania Germanica, 1: Zu den ältesten Berührungen zwischen Römern und Germanen. Die Franken (= Grundriss der Germanischen Philologie 11.1), Berlín. https://doi.org/10.1515/9783110842876.1
Gitton-Ripoll, V. & Vallat, F. (2012): «Quaternarius (aureus): Le sens monétaire de quaternarius dans les textes vétérinaires latins», Revue de philologie, de littérature et d'histoire anciennes 86 (1), pp. 107-113. https://doi.org/10.3917/phil.861.0107
Gitton-Ripoll, V. (2019): Pelagonius Saloninus. Recueil de médecine vétérinaire, París.
González Luis, F. (2000-2001): «Oscilaciones de género y de flexión en la latinización de préstamos griegos de la declinación atemática», Fortunatae 12, pp. 85-124.
Grevander, S. (1926): Untersuchungen zur Sprache der Mulomedicina Chironis, Lund.
Halm, C., Laubmann, G. & Meyer, W. (1892): Catalogus Codicum Latinorum Bibliothecae Regiae Monacensis, I.1, Múnich.
Heraeus, W. (1906): «Zur Sprache der Mulomedicina Chironis», en Archiv für lateinische Lexikographie und Grammatik 14, pp. 119-124.
Hessels, J. H. (1890): An Eighth-Century Latin-Anglo-Saxon Glossary Preserved in the Library of Corpus Christi College, Cambridge, (ms. nº 144), Cambridge (reed. 2011).
Ihm, M. (1892): Pelagonii Artis veterinariae quae extant, Leipzig.
Iovino, R. (2015): «Some Observations on ille and ipse in the Mulomedicina Chironis», Journal of Latin Linguistics 14 (2), pp. 269-306. https://doi.org/10.1515/joll-2015-0011
Jacques, J.-M. (2002): Nicandre, Oeuvres. Tome II: Les Thériaques. Fragments iologiques antérieurs à Nicandre, París.
Jan, L. von & Mayhoff, C. (1892, 1897): Plinius Maior, Naturalis historia, vol. III: libri XVI-XXII; vol. IV: libri XXIII-XXX, Leipzig.
Keil, H. (1856): Scholia in Nicandri Theriaca, en Schneider, O. (ed.), Nicandrea. Theriaca et Alexipharmaca, Leipzig.
König, H. E. & Liebich, H.-G. (2008): Anatomía de los animales domésticos, 2: Órganos, sistema circulatorio y sistema nervioso (trad. esp. de la segunda edición: Stuttgart-Nueva York, 2002), Madrid.
Kühn, K. G (1827): Claudi Galeni Opera Omnia 14, Leipzig.
Langslow, D. R. (2000): Medical Latin in the Roman Empire, Oxford. https://doi.org/10.1093/oso/9780198152798.001.0001
Lapidge, M. (2007): «The Career of Aldhelm», Anglo-Saxon England 36, pp. 15-69. https://doi.org/10.1017/S0263675107000026
Lapidge, M. (2010): «Aldhelm and the Épinal-Erfurt Glossary», en Barker, K. y Brooks, N. (eds.), Aldhelm of Sherborne: Essays to Celebrate the Founding of the Bishopric, Oxford, pp. 129-163. https://doi.org/10.2307/j.ctt1w0df5c.12
Leoniceno, N. (1497): Libellus de Epidemia, quam vulgo morbum Gallicum vocant, Venecia.
Lewis, Ch. T. & Short, Ch. (1998): A Latin Dictionary, Oxford.
Liddell, H. G. & Scott, R. (1996): A Greek-English Lexicon, with a Revised Supplement, 9ª ed., Oxford.
Liechtenhan, E. (1968): Marcelli De medicamentis liber, 2 vols., CML V, Berlín.
Lindsay, W. M. (1896): A n Introduction to Latin Textual Emendation. Based on the Text of Plautus, Londres.
Lindsay, W. M. (1911): Isidori Hispalensis Episcopi Etymologiarum sive Originum Libri XX, I, Oxford.
Lindsay, W. M. (1921): The Corpus Glossary, Cambridge.
Littré, E. (1844 y 1861): Oeuvres complètes d'Hippocrate, t. 4 y t. 9, París.
Lommatzsch, E. (1902): «Zur Mulomedicina Chironis I», Archiv für Lateinische Lexikographie und Grammatik 12, pp. 401-410.
Lommatzsch, E. (1903): P. Vegeti Renati Digestorum artis mulomedicinae libri, Leipzig.
López de Corella, A. (1565): In omnia opera Galeni annotationes, Zaragoza.
Magnien, V. (1908): «E. Oder, Mulomedicina Chironis», Romance Philology 32, pp. 87-93.
Mazzini, I. (1997): La Medicina dei greci e dei romani. Letteratura, lingua, scienza, 1: Letteratura, lingua, Roma.
McCabe, A. (2007): A Byzantine Encyclopaedia of Horse Medicine. The Sources, Compilation, and Transmission of the Hippiatrica, Oxford. https://doi.org/10.1093/oso/9780199277551.001.0001
Miege, G. (1677): A New Dictionary French and English with Another English and French, Londres.
Niedermann, M. (1910a): Proben aus der sogenannten Mulomedicina Chironis (Buch II und III), Heidelberg.
Niedermann, M. (1910b): «Vulgärlateinische Miszellen», Glotta 2, pp. 51-54.
Oder, E. & Hoppe, C. (1924): Corpus Hippiatricorum Graecorum, 1: Hippiatrica Berolinensia, Leipzig.
Oder, E. & Hoppe, C. (1927): Corpus Hippiatricorum Graecorum, 2: Hippiatrica Parisina Cantabrigensia Londinensia Lugdunensia. Appendix, Leipzig.
Oder, E. (1901): Claudii Hermeri Mulomedicina Chironis, Leipzig.
Olivieri, A. (1950): Aetii Amideni Libri medicinales V-VIII, CMG VIII.2, Berlín.
Önnerfors, A. (1964): Plinii Secundi Iunioris qui feruntur de medicina libri tres, CML III, Berlín.
Önnerfors, A. (1993): «Das medizinische Latein von Celsus bis Cassius Felix», ANRW II.37.1, pp. 227-392. https://doi.org/10.1515/9783110887877-022
Ortoleva, V. (1999): Publii Vegeti Renati Digesta artis mulomedicinalis. Liber primus, Introduzione, testo critico e comentario, Catania.
Ortoleva, V. (2000): «Note critico-testuali ed esegetiche al primo libro dei Digesta artis mulomedicinalis di Vegezio», Wiener Studien 113, pp. 245-280.
Ortoleva, V. (2008): «Vegetius Renatus», en Keyser, P. T. y Irby-Massie, G. L. (eds.), Encyclopedia of Ancient Natural Scientists. The Greek Tradition and its many Heirs, Londres-Nueva York, pp. 823-824.
Petitjean, M. (2019): «La datation d'Apsyrtos: données militaires et prosopographiques», Les Études Classiques 87, pp. 331-349, 470-489.
Pirson, J. (1906): «Mulomedicina Chironis. La syntaxe du verbe», Festschrift zum XII . Allgemeinen deutschen Neuphilologentag in München, Erlangen, pp. 390-431.
Principato, M. (1988): «Classification of the Main Macroscopic Lesions produced by Larvae of Gasterophilus spp. (Diptera: Gasterophilidae) in Free-Ranging Horses in Umbria», Cornell Vet. 78, pp. 43-52, http://www.marioprincipato.it/wp-content/uploads/2017/11/31.pdf (05/05/2023).
RAE (1732): Diccionario de la lengua castellana, tomo tercero, Madrid (Diccionario de Autoridades).
REW: W. Meyer-Lübke (1911): Romanisches Etymologisches Wörterbuch, Heidelberg.
Rodgers, R. H. (2010): L. Iuni Moderati Columellae Res Rustica. Incerti auctoris Liber de arboribus, Oxford. https://doi.org/10.1093/oseo/instance.00148409
Romani, L. et al. (2017): «The Epidemiology of Scabies and Impetigo in Relation to Demographic and Residential Characteristics: Baseline Findings from the Skin Health Intervention Fiji Trial», American Journal of Tropical Medicine and Hygiene 97 (3), pp. 845 850, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5590570/ (08/05/2023). https://doi.org/10.4269/ajtmh.16-0753
PMid:28722612 PMCid:PMC5590570
Rose, V. (1894): Theodori Prisciani Euporiston libri III cum Physicorum fragmento et additamentis Pseudo-Theodoreis, Leipzig.
Rudolf, E. (1919): Aldhelmi Opera. MGH. Auctorum antiquissimorum tomus XV. Berlín, pp. 150-203 (reimpr. 1961).
Sackmann, W. (1988): Tiermedizinisches Schrifttum aus sieben Jahrhunderten (13.-19. Jh.) in der Universitätsbibliothek, Basilea.
Sackmann, W. (1993a): «Über eine bisher unbekannte Handschrift der Mulomedicina Chironis in der Basler Universitätsbibliothek», Schweizer Archiv für Tierheilkunde 135, pp. 4-8.
Sackmann, W. (1993b): «Eine bisher unbekannte Handschrift der Mulomedicina Chironis aus der Basler Universitätsbibliothek», Sudhoffs Archiv 77, pp. 117-120.
Santamaría Hernández, M. T. (2018): «Léxico incomprendido en la Mulomedicina Chironis: análisis de conjeturas y propuesta de enmiendas», Commentaria Classica, Suppl. V, pp. 153-177.
Santamaría Hernández, M. T. (2019): «Origen y significado de draconatio (Mulomedicina Chironis) a la luz de otros términos relacionados», Latomus 78, pp. 141-169.
Sauer, H. (1999): «Old English plant names in the Épinal-Erfurt Glossary: Etymology, Word-Formation and Semantics», en Falkner, W. y Schmid, H.-J. (eds.), Words, Lexemes, Concepts, Approaches to the Lexicon. Studies in Honour of Leonhard Lipka, Tubinga, pp. 23-38.
Schneider, I. G. (1797): Vegetii Renati A rtis ueterinariae…, en Scriptorum rei rusticae ueterum Latinorum tomus quartus, 1, Leipzig.
Stotz, P. (1998): Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters, 4: Formenlehre, Syntax und Stilistic, Múnich. ThlL: Thesaurus linguae Latinae, Leipzig-Múnich-Berlín, 1900-.
Wellmann, M. (1907, 1914): Pedanii Dioscuridis Anazarbei De materia medica libri quinque, I: Lib. I et II; III: Lib. V, Crateuae, Sextii Nigri fragmenta, Dioscuridis liber de simplicibus, Berlín.
Williamson, C. (1977): The Old English Riddles of the 'Exeter Book', Chapel Hill, NC.
Wölfflin, E. (1898): «Proben der vulgärlateinischen Mulomedicina Chironis», Archiv für Lateinische Lexikographie und Grammatik 10, pp. 413-426 (§ 2-26 Oder).
Wortley Axe, J. (1906): The Horse. Its Treatment in Health and Disease, vol. 9, Londres.
Youatt, W. (1831): The Horse. With a Treatise of Draught and a Copious Index, Londres. https://doi.org/10.5962/bhl.title.28539
Descargas
Publicado
Cómo citar
Número
Sección
Licencia
Derechos de autor 2024 Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC)

Esta obra está bajo una licencia internacional Creative Commons Atribución 4.0.
© CSIC. Los originales publicados en las ediciones impresa y electrónica de esta Revista son propiedad del Consejo Superior de Investigaciones Científicas, siendo necesario citar la procedencia en cualquier reproducción parcial o total.
Salvo indicación contraria, todos los contenidos de la edición electrónica se distribuyen bajo una licencia de uso y distribución “Creative Commons Reconocimiento 4.0 Internacional ” (CC BY 4.0). Consulte la versión informativa y el texto legal de la licencia. Esta circunstancia ha de hacerse constar expresamente de esta forma cuando sea necesario.
No se autoriza el depósito en repositorios, páginas web personales o similares de cualquier otra versión distinta a la publicada por el editor.
Datos de los fondos
Ministerio de Ciencia e Innovación
Números de la subvención PID2020-120212GB-I00
Universidad de Castilla-La Mancha
Números de la subvención 2022-GRIN-34432